HORTENSE DE VERGETEN KONINGIN VAN HOLLAND
Op 10 april 1783 werd in Parijs een meisje geboren. De moeder – afkomstig van het eiland Martinique - gaf haar de naam van een exotische bloem: Hortense.
Niets wees er op dat de kleine Hortense de Beauharnais de stiefdochter werd van de keizer van Frankrijk en dat ze in 1806 tot koningin van Holland zou worden verheven.
Zelden heeft de historie zo’n grillig spel gespeeld met een vrouw, die levenslang op zoek was naar een rustige plek om haar artistieke gaven te ontplooien. En weinigen werden zozeer belasterd als zij. In 1817 begon ze aan haar mémoires om zich te verdedigen tegen de lasterpraat die in heel Europa over haar was verspreid. Sommige boze geruchten zijn zo hardnekkig, dat ze tot op de dag van vandaag in naslagwerken zijn terug te vinden.
Wie was de ware Hortense de Beauharnais, de eerste koningin van Holland en moeder van keizer NAPOLEON III van Frankrijk?
Alexandre de Beauharnais had zijn bruid nooit gezien. Zijn huwelijkscontract werd door de wederzijdse families getekend. Daarna zeilde ze van het tropische Martinique over de oceaan naar de haven van Brest, waar de bruidegom haar in een najaarsstorm opwachtte. Het meisje was in de Franse koloniën uit blanke ouders van verarmde Franse adel geboren en gold als een creoolse. Creolen stonden in de stijlvolle Parijse salons onder het régime van Louis XVI bekend om hun gebrek aan omgangsvormen, elegantie en domheid. De verbintenis bleek dan ook vanaf het begin een mislukking. Na de geboorte van hun zoon Eugène raakte de jonge markiezin Rose de Beauharnais in een vluchtige, liefdeloze omhelzing voor de tweede maal zwanger. Haar man vertrok met een minnares naar Martinique om zijn erfgoederen te inspecteren. Hij weigerde te geloven dat hij de vader was van de kleine Hortense, die ze tijdens zijn afwezigheid in Parijs ter wereld bracht. Bij terugkeer in Frankrijk vond de echtscheiding plaats. Zijn ex-vrouw moest zich terugtrekken in een chique vrouwenklooster, waar ze omgeven werd door lotgenoten. Rose nam snel de verfijnde manieren over van de Parijse adellijke dames en maakte er door haar beminnelijkheid vriendinnen voor het leven.
Toen ze toestemming kreeg om haar moeder op Martinique te gaan bezoeken nam ze haar dochtertje mee. Zo bracht Hortense haar kleuterjaren door op de plantage van haar grootmoeder. Ze leefde er in volkomen vrijheid. Met haar blauwe ogen en blonde krullen oogstte ze de bewondering van de negerslaven, die haar in verrukking brachten met hun dansen en gezang op het ritme van trommels. Hier ontwikkelde de muzikale Hortense het talent om op onbevangen wijze de ballet- en zangkunst te beoefenen. Haar stiefvader Napoléon zou haar later vol bewondering ‘Notre Terpsichore’ noemen.
Bij het uitbreken van een slavenopstand vluchtten moeder en dochter naar Parijs, waar de Franse Revolutie een einde had gemaakt aan het koningschap van Lodewijk XVI en Marie Antoinette. De koning en koningin vonden de dood op het schavot. In de hel van de Terreur werden Hortenses vader en moeder gevangen genomen. Hortense en haar broertje Eugène zwierven alleen door Parijs. Alexandre de Beauharnais was een van de duizenden slachtoffers die onder de guillotine de dood vond. Maar Rose de Beauharnais werd vlak voor haar gang naar het schavot op vrije voeten gesteld. Nu stond ze als weduwe met twee kleine kinderen berooid van haar fortuin op straat.
Om de verschrikkingen van de Revolutie zo gauw mogelijk te vergeten en nog wat van haar jonge leven te genieten, stortte de weduwe de Beauharnais zich in het Parijse uitgaansleven. Haar zoon ging naar een kostschool en Hortense kwam op het bekende meisjespensionaat van Mme Campan - voormalig hofdame van Marie Antoinette – waar ze een uitstekende opleiding kreeg.
Ze leerde er naast de gebruikelijke vakken ook musiceren, dansen, toneelspelen en kreeg schilder- en tekenlessen van Jean Baptiste Isabey. Hortense blonk overal in uit en kon ook nog het hardst hollen van de hele klas. Een grote gebeurtenis in haar kinderleven was, dat ze gekozen werd tot Liefste Kind van de School en als onderscheiding een kunstroos mocht dragen. Maar haar moeder kwam haar nooit bewonderen. Rose de Beauharnais benutte haar charmes om de gunsten te verwerven van de nieuwe, politieke machthebbers. Ze kleedde zich extravagant, richtte haar huurhuis kostbaar in en zat diep in de schulden. Op een dag stelde ze haar dochter tijdens een diner voor aan een intens bleke generaal: Napoleon Bonaparte afkomstig van het eiland Corsica. Hortense mocht hem niet en dat liet ze merken ook.
De 28-jarige militair veranderde de naam van de nu 32-jarige Rose in Joséphine en bepaalde de rest van haar bestaan. Buiten medeweten van haar kinderen trouwden ze. Napoleon was stapelverliefd op de bevallige creoolse en betaalde haar schulden af. Terwijl hij op veldtocht ging naar Italië en daar de ene overwinning na de andere behaalde, trachtte hij zijn stiefdochter voor zich te winnen door het zenden van parfums, horloges, juwelen en brieven. Ze was nog altijd boos omdat hij het hart van haar moeder had gestolen en antwoordde hem op bitse toon. Napoléon schreef terug: ‘Ik heb je vriendelijke briefje ontvangen (..) je bent een ondeugend, een erg ondeugend meisje! (..) En dan, wat weet je heel goed, jouw moeder is met geen andere vrouw ter wereld te vergelijken. Er is niemand die naast zoveel onveranderlijke zachtheid dat onbeschrijfelijke iets bezit, waarvan alles dat haar omringt wordt doordrongen. Als iets mijn geluk haar te mogen toebehoren groter kon maken dan zouden het de zoete plichten zijn, die nu ten opzichte van jullie op mij rusten. Ik zal voor jullie voelen als een vader en jullie zullen van mij houden als van je beste vriend.’
De ster van Napoléon Bonaparte steeg snel. Hij keerde triomfantelijk terug uit Italië en reisde vervolgens met zijn troepen, vergezeld door een stoet geleerden en kunstenaars naar Egypte. Bij terugkeer in Parijs waagde hij een staatsgreep, wierp het bewind met behulp van zijn broers omver en verhief zich tot consul en later tot Eerste Consul. Hij bezat een bijna koninklijke macht. Joséphine verhuisde met Napoléon van haar huis in de Rue de la Victoire naar het paleis van Luxemburg en later naar de Tuilerieën. Hortense werd tegen haar zin telkens door Joséphine van het pensionaat in Saint Germain en Laye naar Parijs ontboden om deel te nemen aan luxe banketten, bals en recepties. Als vrouw van de Eerste Consul gaf Joséphine de toon aan; ze droeg kostbare juwelen, sjaals en veren. Haar japonnen waren geïnspireerd op de romeinse Oudheid. Archeologische vondsten uit Egypte beïnvloedden het interieur van haar salons waarin motieven van griffioenen- en leeuwenklauwen om zich heen grepen. Stoelen, tafels en piëdestallen werden ermee versierd.
Hortense werd opgenomen in het bruisende leven rond Napoléon, dat spoedig het karakter kreeg van een hofhouding. De weekenden bracht het gezin van de Eerste Consul door op Chateau Malmaison, dat Joséphine had gekocht en naar haar smaak liet verbouwen.
Ze was onverzadigbaar in het kopen van schilderijen van o.a. Girodet, Gérard, David, Isabey en Gros. Van de Italiaanse beeldhouwer Canova kocht ze sculpturen. Ze liet naar eigen ontwerp sprookjesachtige tuinen aanleggen met glazen kassen, waarin ze exotische bloemen- en planten kweekte. Toen haar moeder een theatertje liet bouwen, kreeg Hortense de kans om haar acteertalenten te ontplooien en ze verrukte iedereen met haar zang en spel op de pianoforte.
Voortgedreven door zijn genie en tomeloze ambitie stortte Napoléon zich van de ene oorlog in de andere en keerde steeds als triomfator terug in Parijs. Onder zijn bewind bloeide de economie op, er werden wegen aangelegd, scholen, ziekenhuizen en fabrieken gebouwd. Er kwam een betere wetgeving en iedereen genoot gelijke burgerrechten. Maar toch ontbrak er iets aan Napoléons geluk: Joséphine schonk hem geen kinderen. Elk seizoen bezocht ze geneeskrachtige bronnen in de hoop van haar onvruchtbaarheid te genezen. Omdat een troonopvolger van het hoogste belang was voor de Bonapartes en Frankrijk begon men te speculeren over een echtscheiding. Aanvankelijk weigerde Napoleon, ondanks zijn vluchtige, buitenechtelijke affaires was Joséphine de enige vrouw die hij beminde. Om haar positie te redden bedacht Joséphine een plan. Het was te delicaat om het zelf aan haar dochter te vertellen en daarom zond ze een vertrouwde secretaris. Hortense vernam tot haar ontzetting dat ze moest trouwen met Louis Bonaparte, de jongere broer van Napoléon. Als hij bij haar zonen verwekte, zouden deze het bloed van Bonaparte en de Beauharnais in zich verenigen en Napoléons opvolgers en erfgenamen zijn. Weigerde Hortense dan zou Joséphine om haar onvruchtbaarheid verstoten worden opdat Napoléon kon hertrouwen. Het geluk van Joséphine lag in handen van haar enige dochter. Hortense die in haar hart levenslang onder alle omstandigheden het Liefste Kind van de School wilde zijn, verviel in tweestrijd. Hoe kon ze haar aanbeden moeder ook maar iets weigeren? Maar ze vond de sombere en ziekelijke Louis Bonaparte niet aantrekkelijk. Ze droomde van een ander. Uiteindelijk won haar opofferingsgezindheid het van haar twijfel en ze stemde toe. Louis voelde zich evenmin aangetrokken tot Hortense maar ook hij deed zijn plicht. In januari 1802 werd het onontkoombare en ongelukkige huwelijk gesloten. Precies negen maanden later bracht Hortense haar eerste kind ter wereld. Het was een zoon en haar stiefvader bepaalde, dat hij Napoleon Charles Bonaparte zou heten. Napoleons jaloerse zusters verspreidden het gerucht dat niet Louis maar Napoléon zelf het kind had verwekt. Maar Joséphine straalde; haar positie aan de zijde van de Eerste Consul leek gered.
Met onstuitbare eerzucht zette Napoleon plannen op om heel Europa aan de macht der Bonapartes te ontwerpen. In december 1804 kroonde hij zichzelf en Joséphine in de Notre Dame tot keizer en keizerin van Frankrijk. Hortense stond erbij, in een prachtige empire japon bezaaid met diamanten. Ze hield haar zoon Napoleon Charles – troonopvolger van de nieuwe keizer - aan de hand. Bijna alle broers en zusters van de keizer kregen een troon. Joseph Bonaparte werd koning van Spanje, Jerome Bonaparte koning van Westfalen, Caroline besteeg met haar man de troon van Napels en hun broer Louis Bonaparte moest met Hortense koning en koningin van Holland worden. Hortense, die in oktober 1803 haar tweede zoon Napoleon Louis ter wereld bracht, was wanhopig toen ze het nieuws vernam: ‘Geloof je echt dat men ons naar Holland wil sturen? ‘schreef ze haar broer Eugène, die inmiddels als onderkoning van Italië in Milaan op de troon zat, ‘Ik kan er niet aan denken zonder dat de tranen in mijn ogen springen. Mijn God, ik zal ik zal er nog van verdriet aan sterven!’
Moest ze haar moeder in de steek laten, die geen dag zonder haar kon? Ze zou haar vrienden en vriendinnen missen, met wie ze musiceerde en toneel speelde om het verstikkende bestaan aan de zijde van de misantropische Louis te verlichten. Bovendien koesterde ze een geheime liefde voor Charles de Flahaut, een jonge aide de camp van haar stiefvader. Maar Napoléon negeerde haar klachten en stuurde zijn stiefdochter met haar gezin naar het noorden.
In juni 1806 wierp de nieuwe koningin vanuit haar rijtuig een eerste blik op het met erebogen versierde Den Haag. Tegenover haar zat haar man die zich vanaf dat ogenblik Lodewijk Napoleon noemde. Tot verrukking van het toegestroomde volk had hij de twee prinsjes op schoot. Nu het koningschap een feit was, besloot Hortense er het beste van maken. Ze vertelde de vriendelijke, Hollandse admiraal VerHuell dat ze ernaar verlangde door de Hollanders geliefd te worden, zodat ze haar alles konden vergoeden dat ze in Frankrijk achter moest laten. Na de plechtige intrede op het Binnenhof berichtte De Haagsche Courant: ‘De Koningin had een bruinachtig zijden kleed aan, hoogstdezelve was met paarlen en diamanten in het haar gekapt.’
Huis ten Bosch waarin het gezin zijn intrek moest nemen, zag er nogal verwaarloosd uit. Het interieur herinnerde Hortense vooral aan de Oranjes, die het paleis tot 1795 bewoonden. De laatste stadhouder Willem V was in ballingschap in Duitsland gestorven en begraven. De wandschilderingen in de balzaal vertelden nog over de heldendaden van zijn voorouders. Het was allemaal sleets en bekrompen vergeleken bij de paleizen die ze in Frankrijk bewoonde. De koning begon direct aan kostbare verbouwingen. Hij werkte met koortsachtige ijver aan de wederopbouw van het koninkrijk. In korte tijd bracht hij op allerlei gebieden grote verbeteringen. Het volk begon te houden van zijn koning, die met zijn been sleepte en daarom Lamme Loetje werd genoemd. En Lodewijk Bonaparte hield van Holland, dat zijn enige grote liefde werd. Zijn huwelijk betekende ook voor hem een ramp. Met zijn ziekelijk jaloerse natuur liet hij de koningin bespioneren, opende haar brieven en verbood haar tijdens hofbals te dansen. Ze mocht niet meer zingen en pianospelen in het openbaar en leefde als een gevangene in haar appartementen. Het volk ving slechts een enkele keer een glimp op van de bleke en sterk vermagerde vorstin. Tijdens een onweersachtige nacht van 4 op 5 mei van het jaar 1807 werd ze door een groot verdriet getroffen: op Huis ten Bosch stierf de kleine kroonprins Napoleon Charles aan kroep. Hortense die aan zijn bedje zat, werd in shocktoestand naar haar moeder in Frankrijk gebracht.
In een badplaats in de Pyreneeën probeerde ze op krachten te komen. Daar maakte ze uitputtende bergwandelingen en waagde ze zich op de hoogste gletchers en toppen, om dichter bij haar kind te zijn, dat zich in de hemel bevond. Ze zou nooit over haar verdriet heen komen. Koning Lodewijk Napoleon ondernam een laatste poging om zijn verdriet met haar te delen en hun huwelijk te redden. Hij trok naar Frankrijk en ontmoette zijn vrouw in Toulon. Daar vond in een logement een korte verzoening plaats. Hortense raakte voor de derde maal zwanger. Lodewijk heeft nooit geloofd dat dit kind van hem was. En in het koninkrijk Holland waar iedereen van het slechte huwelijk op de hoogte was, verspreidde zich het gerucht dat de aimabele admiraal VerHuell het kind had verwekt. Hoewel VerHuell Den Haag al een jaar niet had verlaten, begon Lodewijk Napoleon er zelf in te geloven. Hij keerde terug naar zijn koninkrijk. In Huis ten Bosch te Den Haag wilde hij niet meer wonen. Hij liet een groot aantal huizen in Utrecht afbreken om er een nieuw, koninklijk paleis te bouwen. Het kostbare project was nauwelijks voltooid of hij veranderde van gedachten en besloot Amsterdam tot de hoofdstad van Holland te maken en in het stadhuis op de Dam te gaan wonen. Welgezinde staatslieden ontraadden het hem met klem. Het bouwwerk uit de Hollandse Gouden Eeuw dat door de stedelingen het Zevende Wereldwonder werd genoemd, was met zijn enorme marmeren hal en ijskoude gangen en vertrekken volstrekt onbewoonbaar. De koppige Lodewijk Napoleon wist van geen wijken en de metselaars en timmerlieden, meubelmakers en stoffeerders gingen aan het werk.
Inmiddels had Napoleon besloten zich in het belang van Frankrijk van Joséphine te laten scheiden. Bijna alle Bonapartes waren bij de aangrijpende plechtigheid in december 1809 aanwezig. De keizer die nog steeds van zijn vrouw hield, offerde haar op aan het belang van zijn land. Hortense begaf zich met haar ongelukkige moeder naar Malmaison waar de ex-keizerin voortaan zou wonen. Maar keizer Napoleon eiste dat ze zich met haar man verzoende en terugkeerde naar het koninkrijk Holland. Kort na zijn tweede huwelijk met Marie Louise dochter van de keizer van Oostenrijk, nam zijn stiefdochter afscheid van hem en begaf zich met de kleine Napoleon Louis naar het nieuwe, koninklijk paleis in Utrecht. Haar jongste zoon moest ze in Parijs achterlaten.
In haar appartementen aan de Drift zat Hortense treurig te kijken. Er werd een militaire parade op de binnenplaats gehouden en de Domklokken luidden. Na de paasdagen van 1810 besloot de koning met zijn gezin naar de nieuwe hoofdstad te vertrekken. Bij haar intocht in Amsterdam was de koningin al ziek maar ze trachtte overeind te blijven en ontving in de Burgerzaal van het paleis delegaties van de bevolking. ‘Het paleis in Amsterdam was vroeger stadhuis geweest en had een zeer mooi interieur, ‘schreef ze in haar mémoires, ‘De koning had er alles aan gedaan om het te verfraaien maar men kon zich binnen geen triester woonoord voorstellen, (..) Mijn Hollandse hofdames leken me heel aardig maar ik kende ze nauwelijks; het grootste deel was nieuw. Ik bracht dus mijn dagen al lezende door, alleen in mijn appartement. Ik zag mijn zoon nauwelijks. Men waarschuwde me laat in de middag, dat de koning me aan tafel verwachtte; ik kwam. Tijdens de maaltijd sprak hij geen woord tegen me. Na het eten liet de koning zijn vingers over de openstaande piano wandelen. Hij trok zijn zoon op schoot, knuffelde hem, nam hem mee op het balkon dat op het plein uitkeek. Als het volk hen zag, klonk er gejuich. De koning kwam weer binnen, ging opnieuw achter de piano zitten, reciteerde enkele Franse verzen of neuriede een wijsje. Ik zat op een stoel maar te kijken naar wat zich in de kamer afspeelde, zonder een woord uit te brengen. En als er zo een paar uur waren verstreken, belde hij en liet de dames en heren van de hofhouding binnenkomen. Men bracht de speeltafeltjes. Ik nam aan een paar spelletjes deel en trok me om 9 uur terug nadat ik hem goedenacht had gewenst. Dat was het enige woord dat we wisselden. Zo verliepen mijn dagen in Amsterdam.’
Na enkele weken was koningin Hortense zo ziek, dat ze vreesde te sterven. In de zomer van 1810 vroeg ze de koning voorzichtig verlof om naar Het Loo op de veluwe te mogen gaan omdat Amsterdam haar de adem benam. Hij stemde met tegenzin toe maar hield haar zoon bij zich. Na een kort verblijf op het voormalige jachtslot vertrok ze met haar gevolg naar Plombières om te kuren. Haar man abdiceerde een maand later en benoemde haar oudste zoon tot troonopvolger koning Lodewijk Napoleon II. Het vijfjarige kind heeft nog geen twee weken op de troon van Holland gezeten. Toen liet keizer Napoleon, die Holland bij het keizerrijk had ingelijfd, hem naar Parijs brengen. Lodewijk Napoleon was inmiddels met onbekende bestemming de grens over gevlucht. In ballingschap schreef hij een droefgeestige roman over twee gelieven in de Betuwe, die elkaar na een fictieve watersnoodramp terugvinden.
Terug in Frankrijk herstelde Hortense langzaam, ze had de zorg over Joséphine, die in Malmaison een teruggetrokken bestaan leidde. Keizerin Marie Louise schonk Napoleon een zoon, die tot koning van Rome werd verheven. Hortense koningin van Holland moest het kind in de Notre Dame naar de doopvont dragen.
De keizer maakte met zijn nieuwe keizerin in 1811 een rondreis door België en Holland. Hij vertoonde zich met zijn schitterend gevolg in Den Haag en Amsterdam. Hij betrok in Utrecht het koninklijk paleis en liet Hortense later weten hoezeer hij haar interieurs daar bewonderde. Napoleon bezocht ook de Zaanstreek en Den Helder en overal uitte hij zijn lof over het werkzame volk van de Lage Landen.
Marie Louise zat gedwee in het Paleis op de Dam te wachten op hun terugkeer naar Parijs.
Hun huwelijk zou niet lang meer duren. In 1812 kwam er een einde aan de reeks militaire triomfen van keizer Napoleon. De veldtocht naar Moskou luidde zijn ondergang in. In 1814 maakte de Volkerenslag bij Leipzig een einde aan zijn macht. Napoleon werd naar het eiland Elba verbannen en Hortense bleef met haar beide zonen in Frankrijk achter terwijl de rest van de Bonapartes naar het buitenland vluchtte.
Josephine knoopte vriendschap aan met Alexander I van Rusland, de knappe tsaar die zich over Hortense en haar beide zonen wilde ontfermen. Aanvankelijk stond de koningin sceptisch tegenover de geallieerden die triomfantelijk over de Champs d’Élysee marcheerden. Maar Alexander sloot vriendschap met haar en Eugène. Toen keizerin Joséphine vrij plotseling overleed, treurde de tsaar met hen.
Na 10 maanden keerde de gevangen Napoleon terug van Elba en heroverde zijn keizerrijk. Er restten hem nog Honderd Dagen op de Franse troon. In die tijd stond Hortense hem als een keizerin terzijde. Marie Louise was met de kleine koning van Rome naar Wenen gevlucht en zou nooit terugkeren. Voor het eerst zag Napoleon de koningin van Holland als een volwassen vrouw; vol weemoed sprak hij met haar over de arme, ongelukkige Joséphine. Tijdens een grote plechtigheid vlak voor hij naar het slagveld vertrok, speelde en zong het conservatorium van Parijs Hortenses bekende romance Partant pour la Syrie.
In de Slag bij Waterloo werd Napoleon voor de tweede maal vernietigend verslagen. Alle Bonapartes moesten het land verlaten. De verraders werden gefusilleerd waaronder vele vrienden van de ongelukkige koningin. Ze vluchtte met haar kinderen naar Zwitserland maar kreeg geen verblijfsvergunning. Nergens vond ze rust tot ze een klein kasteel vond aan de oever van de Bodensee nabij Konstanz in het hertogdom Baden. Daar mocht ze voorlopig blijven. ’s Winters bewoonde ze een stadshuis in Augsburg in het In deze bittere tijd schreef ze haar uitvoerige mémoires.
Slot Arenenberg groeide uit tot een brandpunt van cultuur met Franse allure. Hortenses composities waarvan er meer dan 125 werden uitgegeven die ongekend populair waren trokken nieuwsgierige bewonderaars naar de verbannen vorstin. Ze ontving er de componist Franz Liszt, de jonge schrijver Alexandre Dumas fils die aan haar voeten lag toen ze zijn lievelingsromance van haar zong en de dichter Lord Byron. In haar kleine theater gaf ze uitvoeringen. De koude winters bracht ze door bij haar schoonfamilie in Rome. Daar leefde ze in Palzazzo Ruspoli en nam deel aan het Carnaval.
In 1837 is de legendarische Reine de Hollande op 54-jarige leeftijd gestorven. De Nederlandse kranten wijdden slechts drie regels aan haar dood en begrafenis. Op haar laatste wens werd haar stoffelijk overschot overgebracht naar het kerk van Rueil nabij Malmaison waar ze aan de zijde van haar moeder Josephine rust.
Haar oudste zoon was inmiddels eveneens overleden. Maar de jongste erfde de ambitie en kracht van de Bonapartes en keerde na het bewind van de Bourbons terug naar Parijs en werd verheven tot keizer Napoleon III. Als nationale hymne koos hij een van de meest geliefde romances die zijn moeder Hortense de Beauharnais componeerde: Partant pour la Syrie
Thera Coppens
