Multimedia Art Productions

Burgemeester Petrus Heisman (1722 – 1779), zijn zegel, zijn werk
Spanningen om St.Pauli

Henk Poelarends

Inleiding
Dit artikel gaat over het zegel van burgemeester Petrus Heisman (1722 - 1779) dat in januari 2024 door de gemeente Zwartewaterland werd aangekocht. Wie was deze burgemeester en waarom is deze aankoop belangrijk voor de geschiedenis van Hasselt? Jarenlang werd Heisman op St.Pauli (25 januari) tot lid van de magistraat verkozen. En deze verkiezingen leiden vaak tot spanningen binnen een kleine stadsgemeenschap.

De magistraat
Hasselt heeft in het midden van de 18e eeuw vier schepenen en vier raden. Zij vormen de magistraat. Daarnaast is er ook nog een college van veertien leden, de ‘gezworen meenthe’. Jaarlijks is er op 25 januari een ceremonie waarbij, met inschakeling van de inwoners van Hasselt, een verkiezing plaatsvindt van de leden van de Magistraat. De Magistraat bestaat uit leden van bepaalde families die al generaties lang de macht in handen hebben. Wanneer iemand aftreedt als burgemeester komt hij automatisch terug in de raad. Vandaaruit kan hij de volgende keer weer als burgemeester verkozen worden. Bij overlijden wordt er vaak weer een familielid gekozen. De ‘gezworen meenthe’ wordt benoemd door de magistraat en is een kweekvijver voor toekomstige magistraatleden. Zo wordt invloed en macht binnen een beperkte groep gehouden.

Afb 1. Doopboek Gereformeerde kerk Hasselt 1722.

Als burgemeester van Hasselt moet je allerlei officiële papieren ondertekenen. Om deze ondertekening te bekrachtigen wordt er een afdruk van een zegel aan toegevoegd. Vaak wordt dit ook gebruikt om een brief te verzegelen. Op de vouw van de brief wordt lak gelegd waarin een afdruk van het zegel gedrukt wordt. De brief kan niet geopend worden tenzij het zegel wordt verbroken. Als magistraat gebruik je een zegel waarop het wapen van Hasselt staat. Heisman heeft een persoonlijk zegel en gebruikt deze voor persoonlijke correspondentie. Dit zegel wordt dus veel minder vaak gebruikt dan het stadszegel. Omdat het een persoonlijk zegel is, wordt het meestal vernietigd na het overlijden van de bezitter. Niemand kan zich na zijn dood dus voordoen als de overledene. Het bijzondere is dat het zegel van Petrus Heisman na zijn overlijden in 1779 niet is vernietigd, maar bewaard is gebleven.

De veiling
In de zomer van 2023 ziet Albert Kroes (overleden in 2024) dat op een veilingsite door dhr. Schaling namens een Engelse eigenaar het zilveren zegel van Petrus Heisman te koop aangeboden wordt. Het zegel komt uit de collectie van David Morris, een Engelse verzamelaar die sinds de jaren ’90 een grote privéverzameling aan zegelstempels heeft aangelegd. Hij heeft dit zegel op 23 mei 1996 aangeschaft. Na het overlijden van zijn vader in 2021 heeft zijn zoon, als erfgenaam, besloten om de niet-Engelse zegels uit de collectie te verkopen. Het zegel wordt als volgt omschreven: “Een zilveren bureauzegel, Hollands, circa 1700, tweemaal geslagen met later Nederlands dolfijncontrolemerk, het gevormde en scharnierende flenshandvat dat oprijst uit de cirkelvormige matrix gegraveerd met een niet-geïdentificeerd wapenschild, wapenschild met , helm, schild en dekkleden, boven een inscriptie, laurierrand. Hoogte 30mm. Diameter van de matrix 43 mm. Gewicht 52gr. De inscriptie luidt: PETRUS : HEISMAN”
Albert neemt contact op met Johan Admiraal waarvan hij als genealoog weet dat deze een directe nazaat van de burgemeester is. Ook de gemeente Zwartewaterland is geïnteresseerd. De gemeente heeft een mooie kunstcollectie maar is niet bewust bezig deze te ontwikkelen. Er is geen procedure voor de aanschaf van belangrijke objecten. Wanneer zich een mogelijkheid van aanschaf voordoet kijkt men eerst naar verschillende criteria.

In een notitie voor B&W worden de volgende aspecten genoemd:

• De conditie van het zilveren zegel is uitzonderlijk gaaf.

• De herkomst is gedocumenteerd en staat garant voor echtheid.

• Het zegel is uniek omdat er in de verzameling verder geen zegel van een lokale bestuurder voorkomt. Wel zijn er twee 17e eeuwse zilveren stadszegels van Hasselt bewaard gebleven. Er zijn sowieso maar weinig tastbare herinneringen aan de Hasselter magistraten bewaard gebleven.

• Het bijzondere is dat het hier om een fysiek voorwerp gaat dat direct aan een burgemeester gekoppeld kan worden. In dit geval aan Petrus Heisman.

• Het zegel is een kenmerkend voorbeeld van een stempel uit het midden van de 18e eeuw en is gemaakt door een professionele stempelmaker. Het heeft dus ook artistieke waarde.

• In het oud archief van Hasselt zit een charter met een lakzegel met daarop de afdruk van dit stempel. Het is voor de geschiedenis van Hasselt uniek dat deze beide nu weer bij elkaar gebracht zijn.

Afb 3: Trouwboek Gereformeerde Kerk 1765.

Zijn werk
In 1754 wordt Heisman voor de eerste keer gekozen in de magistraat als raad. Daarnaast is hij ook nog heemraad in waterschap Hasseler Ambt. Een jaar later, in 1755, wordt hij tot schepen verkozen. Hij wordt dijkgraaf van Hasseler Ambt en één van de opper – provisoren.
In 1756 wordt hij een van de twee cameraars en heeft de stadsfinanciën onder zijn hoede. Hij moet elk jaar verantwoording afleggen voor de inkomsten en uitgaven. In 1757 en 1758 wordt hij gekozen als burgemeester.
In de jaren 1759 tot 1762 is hij schepen om daarna tot 1770 weer de functie van cameraar uit te oefenen. In die jaren is hij ook verantwoordelijk voor het ijkwezen. Hij moet controleren of de winkeliers en gilden wel de juiste el, maat en gewicht gebruiken.

Afb. 4 : Vermelding in de ‘Stadsrekeninge” voor levering van bier.

Als cameraar verdient hij 35 gulden als traktement. Voor het opstellen van de jaarrekening krijgt hij f. 15,15
In 1771 is hij schepen, burgemeester en dijkgraaf van de Hasselter Mark Schouwe.
In 1772 is hij schepen en cameraar. In 1773 schepen en dijkgraaf, in 1774 burgemeester, schepen en dijkgraaf. In 1775 schepen en burgemeester. In 1776 wordt hij weer cameraar en dat blijft hij tot zijn overlijden in 1779. Tijdens zijn burgemeesterschap pacht hij ook vele jaren de ketelaccijns. Hij is bierbrouwer en heeft waarschijnlijk een brouwerij aan de Brouwersgracht.

Afb. 5: Vermelding in de “Stadsrekeninge” dat Heisman verantwoordelijk is voor de “Ketel accijns”.

Onrust rond St.Pauli
Wanneer je kijkt naar de uitslag van de verkiezingen voor de magistraat door de jaren heen, lijkt het of de magistraat een groot vertrouwen geniet. Elk jaar werden immers dezelfde personen in de magistraat verkozen. En bij overlijden is er altijd wel een familielid te vinden die de lege plek inneemt.
Toch is dit maar schijn. De leden van de magistraat proberen krampachtig hun positie veilig te stellen. De regeermacht moet binnen een beperkt aantal families blijven. Deze functies leveren geldelijk niet zoveel op, maar ze geven wel aanzien. Ook moet de machtsverhouding tussen families niet verstoord worden. Vandaar dat ook veel huwelijken binnen familieleden van de magistraat gesloten worden.
De inwoners van Hasselt zijn het regelmatig niet eens met het feit dat steeds dezelfde personen verkozen worden en dat leidt rond St.Pauli tot onrust. Maar veel invloed heeft men niet.

St. Pauli problemen
Peter Heismans naam wordt vaak genoemd in de stadsarchieven. Als magistraat moet hij veel lopende zaken afhandelen, rechtspreken, onderhandelen met de Staten enz. Zijn naam komt ook vaak voor in documenten die de problemen rond de verkiezing op St.Pauli beschrijven.
Zo ook in 1759. In 1748 wordt bij de magistraatverkiezing o.a. Flaman tot schepen verkozen. Na de verkiezing stuurt de magistraat het lijstje met gekozenen naar de Prins van Oranje. Als hoge overheid moest prins Willem Vl de verkiezingen goedkeuren. Dan gebeurt er iets vreemds. De naam van Flaman wordt doorgestreept en in plaats daarvan wordt Casper Meeuwsen benoemd. De magistraten vinden dat maar niets. Wanneer Meeuwsen in de jaren erna veel problemen veroorzaakt, hopen de andere bestuurders dat de prins hem uit zijn ambt zal zetten. Dat gebeurt echter niet. Hij blijft tien jaar lid van de magistraat. In 1759 schrijft Peter Heisman een brief aan de Staten van Overijssel waarin hij klaagt over het gedrag van Meeuwsen. Tijdens de vergaderingen van de magistraat tiert Meeuwsen, ook bespot hij zijn medemagistraten. Ook vanuit de mindermeente komt een verzoek aan de Staten om Meeuwsen af te zetten. Tijdens de verkiezing van 1758 hadden enkelen tegen Meeuwsen gestemd. Hij is daar erg ontstemd over en wil dat ze hun uitgebrachte stem wijzigen, wat ze weigeren.

Afb 6. Prins Willem V keurt de verkiezing van de magistraat in 1777 goed.

In 1755 mag een zekere Mannesveld niet deelnemen aan de verkiezing omdat hij verzet had gepleegd tegen de magistraat. In 1765 is er weer onrust; er is kritiek van gemeensman schipper Van Amersfoort op het feit dat er familiebanden bestaan tussen de personen die mogen kiezen. Volgens hem zijn de Hasselter burgemeesters te veel aan elkaar verwant. Wanneer hij ontslag neemt, wordt er zonder de normale procedure te volgen direct een ander in zijn plaats benoemd. Dit gaat zelfs burgemeester Heisman te vlug. Hij schrijft aan de Staten van Overijssel dat inderdaad de magistraat voor het merendeel uit personen bestaat die bloedverwanten zijn.
De tot de magistraat behorende families doen er alles aan om hun macht te behouden. Soms vinden ze de Staten of de Prins tegenover zich, soms ook komt de aanval vanuit de bevolking.

De verkiezing van januari 1772
Voor de verkiezing van burgemeesters in januari 1772 is het weer onrustig. Er gaan geruchten rond dat Louis Dulcken, meester klavecimbelbouwer, een actie voorbereidt om burgemeester van Hasselt te worden. In het najaar van 1771 stelt Dulcken een request, een verzoekschrift, op waarna hij bij het schippersgilde langs gaat om ondersteuning. Het schippersgilde is een van de meest invloedrijke gilden in Hasselt. De schippers zijn redelijk welgesteld en hebben daardoor invloed op de magistraat. Ook gaat Dulcken bij andere welgestelde inwoners langs voor hun handtekening. Het request zal uiteindelijk naar Prins Willem V gebracht moeten worden.
De geruchten bereiken ook de burgemeester en deze laat met spoed op 7 januari 1772 de magistraat bij elkaar komen. Ze discussiëren over wat hen te doen staat.
Ze vrezen dat hun macht door deze actie wordt aangetast. Louis Dulcken is een bekende Hasselter die vaak in conflict komt met de magistraat. Ze beseffen dat Dulcken niet verkozen kan worden want ze hebben zijn aanvraag voor het burgerschap afgewezen. Maar als hij zich tot Prins Willem V wendt, weet je nooit wat er gebeurt.

Afb 7: De handtekeningen van de burgemeesters Heisman en de Vries.

Voordat ze tot actie overgaan, willen ze eerst een advies van advocaat Sandberg in Zwolle. Burgemeesters Heisman en De Vries worden afgevaardigd en reizen snel op en neer naar Zwolle. Heisman is in de voorbije jaren al enkele keren bij Sandberg geweest om zaken die met Dulcken te maken hebben aan de advocaat voor te leggen. Het lijkt erop dat hij ‘de zaak Dulcken’ in zijn portefeuille heeft. Het advies van Sandberg is eenvoudig: nodig Dulcken uit op het stadhuis, ondervraag hem en eis van hem dat hij het request met de verzamelde handtekeningen overhandigt.
De magistraat overlegt nog dezelfde dag en allen stemmen in met het advies. De roedendrager (stadsbode) wordt opgedragen naar het huis van Dulcken in de Nieuwstraat te gaan om hem op te halen. Even later verschijnt Dulcken in het stadhuis en daar, staande onder het schilderij 'Het Oordeel van Graaf Willem de Goede' van Nicolaes van Galen, wordt van Dulcken geëist dat hij het request aan de burgemeester overhandigt. Dulcken weigert. Hij zegt dat het een persoonlijk document is en dat de edelachtbaren het hem niet kwalijk moeten nemen dat hij zich over de inhoud niet kan uitlaten. Dulcken mag het vertrek verlaten en de magistraat gaat in beraad. Besloten wordt een dwangsom van twee zilveren ducatons te eisen wanneer Dulcken niet wil meewerken. Wanneer Dulcken weer is binnengeroepen, blijft hij bij zijn weigering. Het document is verbrand en hij kan het dus niet geven. De twee ducatons kunnen ze gaan halen. Dulcken verdwijnt weer achter de deur en de magistraat overlegt en besluit vier zilveren ducatons te eisen. Dulcken wordt weer binnengeroepen en men eist nogmaals het document op. Dulcken antwoordt dat hoewel hij van oordeel is dat men hem niet kan verplichten het document te geven, hij ook niet in staat is het af te geven, ‘dog hetselve niet meer magtig te zijn’. En wanneer de heren zijn rok willen hebben ze ook zijn camisool ( jas) erbij kunnen krijgen. “Ook al zouden de heren vierhonderd gulden eisen”. De magistraat gaat weer in beraad en besluit Dulcken gevangen te zetten in het stadhuis in de kelder onder de trap. Wanneer dat aan Dulcken wordt meegedeeld doet hij nog een uiterste poging dit te voorkomen. Hij wil het request wel woordelijk citeren zodat de magistraat het kan opschrijven. Tevergeefs. De burgemeesters gaan daar niet op in.
Het is de magistraat er alles aan gelegen om de namen van de handtekenaars te bemachtigen. Ze willen weten wie de ondertekenaars zijn. De schippers en andere vooraanstaande inwoners kunnen dan onder druk worden gezet om hun steun van Dulcken op te geven.
Op 11 januari reist secretaris Exalto D’Almaras naar Zwolle om met Sandberg over de detentie van Dulcken te overleggen. Waarschijnlijk adviseert Sandberg hem om Dulcken vrij te laten omdat de magistraat juridisch niet sterk staat. Hoelang hij gevangen gezeten heeft is niet precies vast te stellen. Waarschijnlijk was hij ruim voor St.Pauli, 25 januari, weer vrij. Wanneer de magistraat Dulcken vrijlaat, krijgt hij een rekening mee met ‘de kosten van detentie waarvan hij niet eens een specificatie mag genieten’.
Daarmee is het verhaal nog niet afgelopen. Dulcken brengt of stuurt zijn request naar Prins Willem V in de hoop dat deze de magistraatverkiezing van 25 januari niet zal goedkeuren. Hij stuurt de ondersteunende handtekeningen niet mee maar meldt aan de Prins dat deze verbrand zijn. Helaas wordt zijn request op 8 februari afgewezen en de magistraat van Hasselt krijgt daar op 13 februari bericht van.

Afb 8. De vermelding dat het request van Louis Dulken door Prins Willem V is afgewezen.

Na beraadslaging sturen ze de afwijzing door naar advocaten Hubert en Fabius in Zwolle. Ze voegen daar nog andere documenten aan toe. Ze vragen de advocaten wat ze nu verder met Dulcken moeten beginnen. Nadat ze alles hebben gelezen, geven ze het advies om Dulcken nog een keer op te pakken en hem te dwingen de waarheid te zeggen. Dulcken moet maar aangeven, “waar, wanneer, en in wiens presentie en waarom dat verbranden heeft in het werk gesteld”. En hij moet met een eed bevestiging dat hij de waarheid spreekt.
Waarschijnlijk is het niet zo ver gekomen. De magistraat heeft de ervaring dat dit vergeefse moeite zou zijn. Maar ook praktisch is het waarschijnlijk onmogelijk omdat Dulcken veel buiten de stad is om overal zijn klavecimbels te verkopen. Een jaar later vestigt hij zich in Antwerpen en neemt twee van zijn knechten mee, de klavecimbelbouwers Reusch en Schnel. Ze zijn onder de indruk van Louis’ actie. Eén van de twee vertelt zelfs in Antwerpen dat Dulcken burgemeester van Hasselt had willen worden.

Afb 9: Akte van overdracht door Hendrik van Bentheim aan de Sociteit van de Toebaksplanterie van een schuur, de pannebakkerij genaamd, staande in de Regenboogsteeg. 1778. Met zegels van Johannes de Vries en Peter Heisman, schepenen van Hasselt. (foto: Gemeente Zwartewaterland)

Overlijden
Burgemeester Petrus Heisman overlijdt in 1779, terwijl hij nog volop werk verricht als burgemeester en cameraar. In totaal is hij 25 jaar lid van de magistraat geweest. Daarnaast heeft hij talrijke functies bekleed. Hij zal als ambtenaar meestal het stadszegel hebben gebruikt, maar bij het zakendoen gebruikt hij zijn persoonlijke zegel. Helaas zijn daarvan maar weinig afdrukken bewaard gebleven. Als ze nog bestaan zullen ze zich waarschijnlijk in particulier bezit bevinden. Het is bijzonder dat de gemeente Zwartewaterland nu weer beschikt over het originele zegel. Een historisch object.